Trudności wychowawcze i sposoby ich pokonywania
Trudności wychowawcze manifestują się różnymi formami zachowań takimi jak: kłamstwo, lenistwo, ucieczki, kradzieże, wagarowanie, wybryki chuligańskie, niezdyscyplinowanie. Wychowanka, który swym zachowaniem stwarza kłopoty i trudności określa się mianem dziecka trudnego, zaniedbanego, zagrożonego albo niedostosowanego
Każdy nauczyciel
spotyka się z uczniami sprawiającymi trudności wychowawcze. Społeczność
uczniowska złożona jest z osób bardziej lub mniej przygotowanych do wymagań
stawianych im przez szkołę uczniowie mają różne zainteresowania i upodobania,
zdolności i uzdolnienia. Poddawani są nie zawsze skutecznym oddziaływaniom
wychowawczym ze strony rodziców oraz wpływom środowiska rówieśniczego.
Zachowania uczniów sprzeniewierzające się określonym regułom postępowania
obowiązującym w szkole i klasie, uchodzące za uciążliwe dla nauczycieli, klasy
jako grupy społecznej, dla poszczególnych uczniów i samego ucznia trudnego stają
się trudnościami wychowawczymi. Są widoczne, gdyż przeszkadzają w działalności
pedagogicznej, dezorganizują grupę, pracę na lekcji, a w wielu przypadkach idą w
parze ze zjawiskami niepowodzeń szkolnych.
Trudności wychowawcze manifestują się różnymi formami zachowań takimi jak:
kłamstwo, lenistwo, ucieczki, kradzieże, wagarowanie, wybryki chuligańskie,
niezdyscyplinowanie. Wychowanka, który swym zachowaniem stwarza kłopoty i
trudności określa się mianem dziecka trudnego, zaniedbanego, zagrożonego albo
niedostosowanego.
Dziecko takie nie jest akceptowane przez środowisko społeczne, w którym
przebywa, niekiedy dochodzi do jawnego konfliktu pomiędzy dzieckiem a
środowiskiem. Dziecko może być odrzucone przez dorosłych lub kolegów, może
cierpieć na niedosyt uczuć, albo po prostu nie wie, jak sobie poradzić w życiu,
czy też jak nawiązać przyjacielskie kontakty. W efekcie więc wycofuje się - jest
bierne, bądź też staje się agresywne, złośliwe, niedostępne, zaczyna kłamać lub
popada w konflikty z otoczeniem. Należy w porę wyjść z szeregiem zabiegów
wychowawczych nastawionych na diagnostykę, terapię oraz profilaktykę
pedagogiczną.
Warunkiem skuteczności wszelkich sposobów postępowania wychowawczego wymienia
się na pierwszym miejscu postawę nauczyciela. Najbardziej pożądaną postawą
nauczyciela z punktu widzenia wychowawczej skuteczności stosowanych w szkole
form oddziaływań jest postawa demokratyczna. Polega ona na okazywaniu uczniom
życzliwości i rozumienia, pozyskaniu sobie ich sympatii i zaufania. Nauczyciel o
postawie demokratycznej umożliwia uczniom wspólne przedyskutowanie nurtujących·
ich problemów, ułatwia im wykonywanie konkretnych zadań, nie wyłączając zadań
społecznie użytecznych. Liczy się z celami i decyzjami klasy jako grupy
społecznej, a także z psychospołecznymi potrzebami uczniów(potrzebą
bezpieczeństwa, miłości, uznania i samorealizacji), udziela niezbędnych
informacji i dba o należyty ich przepływ wewnątrz klasy Oprócz umiejętności
bliskiego kontaktowania się z poszczególnymi uczniami i całą klasąprzywiązuje
się dużą wagę do akceptowania i rozumienia dzieci przez nauczyciela oraz do jego
autentyczności w zachowaniu. Akceptowanie ucznia przez nauczyciela oznacza
uznawanie ich takimi, jakimi są naprawdę. Każdy uczeń jest indywidualnością z
charakterystycznymi pragnieniami, potrzebami, zainteresowaniami, swoistym
sposobem patrzenia na świat i ludzi, zaletami i wadami, radościami i smutkami.
Nauczyciel więc powinien akceptować ucznia niezależnie od tego, jaki on jest:
dobry czy zły, pilny czy leniwy, pełen ufności czy lęku, roztropny czy
nierozważny. Akceptowanie niewiele znaczy bez rozumienia każdego z nich.
Rozumienie pozostaje w ścisłym związku z empatią, czyli umiejętnością
wczuwania się w strony i procesy psychiczne, na tworzeniu trafnych wyobrażeń na
temat tego, co dzieje się w drugiej osobie. Nauczyciel powinien uważnie i
cierpliwie umieć słuchać swoich uczniów. Powinien jednocześnie powstrzymywać się
od wszelkich ocen i uwag krvtvcznvch pod ich adresem, ale jednocześnie powinien
umieć stwierdzić pewne fakty związane z myślami i uczuciami ucznia.
Ważnym dopełnieniem umiejętności akceptowania i rozumienia uczniów przez
nauczyciela jest jego autentyczność, czyli zgodność z samym sobą. Polega ona na
szczerym, spontanicznym zachowaniu, na byciu sobą oraz na integracji uczuć i
wypowiedzi z zachowaniem wobec uczniów. Uczniowie odczuwają, że za autentycznym
zachowaniem nauczyciela kryje się człowiek godny zaufania, na którym można
polegać oraz którego nie sposób nie akceptować i szanować . Takiemu
nauczycielowi na pewno łatwiej będzie pokonywać trudności wychowawcze u uczniów,
ponieważ będzie silniej oddziaływał na ich uczucia, emocje i postawy społeczne.
Trudności wychowawcze przechodzą przez różne stadia rozwojowe, podlegają
przekształceniom jakościowym i ilościowym. Należy ustalić określone działania w
kierunku wykrycia i likwidacji już w początkowej fazie typowych trudności
wychowawczych.
Działania te można przedstawić następująco:
Zaobserwowanie u ucznia negatywnych zachowań.
Gromadzenie informacji o uczniu.
Określenie rodzaju trudności.
Podjęcie decyzji o postępowaniu terapeutyczno-wychowawczym.
Prowadzenie działań terapeutyczno- wychowawczych.
Zaobserwowanie u
ucznia negatywnych zachowań
Za stan nie budzący niepokoju przyjmuje się zachowanie względnej równowagi
pomiędzy jednostką a otoczeniem. Względność dotyczy nieznanych odchyleń od normy
w zachowaniu, które mają charakter krótkotrwały, często incydentalny. Nie
wywołują one ostrych konfliktów z otoczeniem i wygasają w sposób naturalny. W
przypadku, gdy zaobserwowane odchylenia mają tendencję rozwojową, zachodzi
potrzeba bezwzględnej interwencji otoczenia wychowawczego, wychowawczego w
formie takich czynności i zabiegów diagnostycznych i terapeutycznych, które
pozwolą zahamować dalszy ich rozwój. Wykrycie w porę stanu zagrożenia jest
podstawowym warunkiem skuteczności dalszych zabiegów.
Gromadzenie informacji o uczniu
Interwencję otoczenia wychowawczego można rozpocząć od zebrania faktów,
które pozwolą wyodrębnić pewne powtarzające się reakcje i odszukać ich
przyczyny. Dokonać można tego drogą obserwacji ucznia. Zaobserwowane fakty
powinny być odnotowane w arkuszu obserwacyjnym. Arkusz obserwacji ma pomóc w
uzyskaniu informacji o przeżyciach, dążeniach i skłonnościach ucznia
sprawiającego trudności wychowawcze. Arkusz może obejmować: dane o uczniu, stan
fizyczny ucznia, warunki socjalne, zainteresowania, uzdolnienia, uspołecznienie,
oceny szkolne, zaobserwowane trudności wychowawcze .Dane o uczniu zbiera
wychowawca nie tylko drogą obserwacji. Pomocne są również informacje uzyskane
bezpośrednio od ucznia(wywiady, ankiety, pytania sondażowe),dzięki którym
rozpoznanie jest bardziej pełne. Jednocześnie informacje uzyskane różną drogą
mogą poświadczyć trafność sposobów rozpoznawania negatywnych zjawisk w
zachowaniu się ucznia.
Określanie rodzaju trudności wychowawczych
Zebrane w powyższy sposób informacje o uczniu mają dla wychowawcy podwójne
znaczenie:
pozwalają ustalić przyczyny trudności wychowawczych;
umożliwiają zakwalifIkowanie trudności do odpowiedniej grupy;
W śród
przyczyn wywołujących trudności wychowawcze można wyodrębnić źródło tkwiące w
samym dziecku, w rodzinie, w środowisku rówieśniczym i w szkole. Przyczyny
tkwiące w samym dziecku wynikają zazwyczaj z niedorozwoju intelektualnego, złego
stanu zdrowia lub defektów fizycznych, nierównomierności rozwojowych,
polegających m. in. na opóźnieniu analizy wzrokowej i słuchowej lub też
obniżeniu wszystkich funkcji poznawczych. Przyczyny środowiskowe to najczęściej
niewłaściwa atmosfera rodzinna, np. rodzina rozbita, powtórne małżeństwo matki
lub ojca, śmierć lub choroba któregoś z członków rodziny, brak opieki ze strony
domu lub nadmierna troskliwość, stawianie zbyt wysokich lub zbyt małych wymagań,
czynniki demoralizujące. Również brak zrozumienia ze strony nauczyciela lub
stosowanie niewłaściwych, jednostronnych metod oddziaływania pedagogicznego
powoduje narastanie trudności wychowawczych. Poznanie głównego źródła przyczyn,
które często mogą występować kompleksowo, jest konieczne dla podjęcia środków
zaradczych. Określenie rodzaju trudności prowadzi do bardzo istotnego działania
wychowawczego. Wychowawca musi ocenić, czy wykryte trudności może zlikwidować
sam, czy konieczna będzie pomoc psychologa, który dysponuje odpowiednimi
narzędziami, może dokonać właściwego rozpoznania i postawić trafną diagnozę. Ale
i w tym przypadku wstępne dane dostarczone przez wychowawcę są konieczne dla
głębszego poznania motywów i przyczyn leżących u podstaw określonych trudności
wychowawczych.
Podjęcie decyzji o postępowaniu terapeutyczno - wychowawczym
Pomijając przypadki, w których dalsze postępowanie wynikać będzie z
orzeczenia psychologa, wychowawca musi zwrócić szczególną uwagę na tych uczniów
względem, których sam podejmuje określoną działalność profilaktyczną. Z praktyki
wynika, że tylko zabiegi traktowane kompleksowo dają oczekiwane rezultaty. Do
najbardziej sprawdzonych zabiegów należy:
przeprowadzenie rozmów profilaktyczno - ostrzegawczych z rodzicami uczniów sprawiających trudności wychowawcze;
zagospodarowanie czasu wolnego ucznia (dużą rolę do spełnienia ma świetlica szkolna).
Równie
dobre rezultaty daje nawiązanie bliższego kontaktu z uczniem i ukazywanie mu w
drodze indywidualnych rozmów szkodliwości jego postępowania. Wskazane jest też
wykorzystywanie filmów, wycieczek do kształtowania pożądanych postaw.
Bardzo dobre wyniki przynosi zbliżanie uczniów sprawiających trudności do
uczniów pozytywnych przez odpowiedni przydział pracy w grupie oraz powierzanie
im funkcji społecznych w grupie jako źródła doświadczeń w zakresie form i
sposobów postępowania. Należy tez wykorzystać możliwości tkwiące w procesie
dydaktycznym, zwłaszcza związane z analizą pojęć społeczno - moralnych. Trzeba
również zwracać uwagę na rozwijanie poczucia odpowiedzialności za terminowe
wykonanie i jakość pracy (w ramach wypełniania obowiązków uczniowskich), stale
eksponować wartości mało dotąd cenionych uczniów i wykorzystywać ich
zainteresowania i uzdolnienia w pracy z grupą. Celowe jest organizowanie
skutecznej pomocy w grupach wyrównawczych w przypadku niepowodzeń szkolnych oraz
organizowanie narad opiekuńczych z udziałem wychowawcy, pedagoga dyrektora
szkoły, a w pewnych przypadkach nawet rodziców.
W zależności od rodzaju trudności wychowawczych i stopnia ich
zaawansowania, wychowawca dobiera odpowiednie działania profilaktyczne oraz
ustala konieczność zabiegów. Prowadzenie działań terapeutyczno - wychowawczych
Trudności wychowawcze to w większości zjawiska niewymierne, zmienne. Niektóre z
nich mają przebieg wybitnie okresowy np. te, które wiążą się u młodzieży z
okresem dojrzewania. Inne przybierają postać kilkurazowych zachowań. Równolegle
z tymi zjawiskami występują i inne, których likwidacja wiąże się z długotrwałą
pracą i szeregiem różnorodnych zabiegów. W każdym przypadku, jak wykazuje
praktyka, wychowawca podejmując decyzję o postępowaniu terapeutyczno -
wychowawczym rozpoczyna działania od wykazania rodzicom stwierdzonych
nieprawidłowości w postępowaniu dziecka, lub błędów rodziców względem dzieci.
Musi to iść w parze ze zmianą stosunku emocjonalnego wobec wychowanka stałym
apelowaniem do jego ambicji. Skuteczność oddziaływania zależy od umiejętności
obserwacji ucznia oraz odpowiedniego doboru metod. Ważne jest też, aby cały
zespół wychowawców był świadom tego, jakie zabiegi zostały uznane za najbardziej
skuteczne i starał się współpracować z osobą kierującą całością procesu
resocjalizacji.
Bardzo dużą rolę odgrywa ocena wysiłków ucznia i jego pozytywnych
zachowań. Przy każdej nadarzającej się okazji, takiej jak narada klasowa, apel
grupy wiekowej, zebranie organizacji szkolnej itp. należy dostrzegać nawet
najdrobniejsze pozytywne zmiany w zachowaniu ucznia, udzielać pochwał, zachęcać
do podjęcia nowych zadań, które mogłyby stać się źródłem właściwych postaw. Z
reguły znacznie bardziej mobilizuje pochwała i zachęta niż kara. Oprócz tego
uczeń musi odczuć, że wychowawca jest jego sprzymierzeńcem, gotowym do
udzielania życzliwych rad i obiektywnych ocen. Biorąc pod uwagę fakt, że na
jednostkę i jej osobowość najsilniejszy wpływ wywiera grupa, należy pamiętać, że
zbiorowość uczniowska musi być również wykorzystana przy likwidacji trudności
wychowawczych. Na terenie szkoły uczeń jest zespolony z gronem rówieśników klasy
szkolnej i grupy wiekowej. Stopień wpływu grupy na jednostkę zależy od szeregu
cech, wśród których jego liczebność, poziom inteligencji, rodzaj utrwalonej
struktury, ogólna atmosfera odgrywa najważniejszą rolę· Przedmiotem działań
wychowawcy musi być tworzenie silnych więzi emocjonalnych między członkami grupy
i równocześnie kształtowanie takich cech zespołu, które umożliwiłyby efektywne
oddziaływanie na jednostkę. Aby grupa uzyskała wpływ na ucznia, musi on czuć się
potrzebny, widzieć w niej swoje miejsce i świadomie przestrzegać normy przez nią
przyjęte.
Zachodzi konieczność ścisłej współpracy wychowawcy z grupą i podejmowanie
wspólnych decyzji odnośnie problemów wychowawczych. Okazją do tego są narady
klasowe, wspólne spotkania, wycieczki i imprezy szkolne. Istotną potrzebą jest
przyjęcie zasady, według której uczniom nie uświadamia się czynionych wokół nich
zabiegów wychowawczych, by nie wywołać reakcji obronnej, utrudniającej zmianę
utrwalonych nawyków. Procesy wychowawcze mogą i powinny zachodzić w sposób
naturalny. W taki sposób powinno odbywać się uzgadnianie norm i ocen
regulujących sposoby zachowania się uczniów określanie wymagań wobec jednostek.
Istnieje bezsporna potrzeba poszukiwania i ustalania najskuteczniejszych metod
możliwie wczesnego rozpoznania i likwidowania trudności wychowawczych po to, aby
skutecznie zapobiec narastającemu zakłóceniu równowagi pomiędzy dzieckiem a jego
otoczeniem społecznym.
Każdy przypadek trudny jest do" wyleczenia", należy tylko każde dziecko
traktować indywidualnie, poznać przyczyny trudności wychowawczych, łagodzić
manifestacje złych zachowań, podjąć pierwsze kroki do likwidacji ich przyczyn. W
skazanie dzieciom właściwego modelu postępowania, rozbudzanie zainteresowań,
okazanie serca i zrozumienia, rozmowa z rodzicami o przezwyciężania trudności
wychowawczych,- mogą być przyczynkami do drogi zmierzającej ku wyprostowaniu
wypaczonej młodej osobowości, jakże podatnej na dobro i zło.
Terminem tym określa się najczęściej zaburzenia zachowania się dziecka. Są to nieprawidłowości w zachowaniu, przejawiające się w takich sposobach zachowania się dziecka, które są niezgodne z celem wychowania, a jednocześnie uporczywe i nie poddające się zwykłym oddziaływaniom wychowawczym. Pojęcie „trudności wychowawcze” jest zamiennie używane z takimi pojęciami, jak np. „nieprzystosowanie”, czy „niedostosowanie społeczne”. Dzieci sprawiające trudności wychowawcze mogą być, z jednej strony złośliwe, agresywne, lekceważące swoje obowiązki lub nieśmiałe, przewrażliwione, lękliwe, wycofujące się z kontaktów z innymi. Zachowania dzieci młodszych lub dorastających, które określa się jako zaburzone, pozostają w niezgodzie z powszechnie przyjętymi normami życia społecznego.
Najczęściej używany termin „trudności wychowawcze” obejmuje wszystkie rodzaje trudności dziecięcych, manifestujące się w jego zachowaniach odbiegających od normy.
O normie, w tych przypadkach, można mówić w dwojakim znaczeniu, tj. statystycznym i wartościującym. W znaczeniu statystycznym norma to: wartość przeciętna; zespół cech charakteryzujących większość jednostek danej populacji; zachowanie (lub poziom rozwoju) właściwe dla większości dzieci w danym wieku i środowisku. Natomiast norma w znaczeniu wartościującym to zespół właściwości psychicznych i zachowań zgodnych z ogólnie uznanymi normami społecznymi czy moralnymi. Pojęcia „norma” w znaczeniu wartościującym używa się najczęściej wówczas, gdy chodzi o charakterystykę dzieci, sprawiających swoim zachowaniem trudności w wychowaniu rodzicom czy nauczycielom. Stopień odchylenia zachowania dziecka od normy określa siłę jego zaburzenia lub wielkość trudności wychowawczych.
Dziecko może odbiegać swoim zachowaniem od rówieśników; 1. w sferze fizycznej, na skutek np. defektów narządów zmysłowych (głównie wzroku i słuchu), zaburzeń psychosomatycznych (epilepsja) czy chronicznych schorzeń somatycznych (cukrzyca, hemofilia); 2. w sferze umysłowej, np. zaburzenia mowy czy obniżony poziom sprawności intelektualnych; 3. w sferze emocjonalnej, np. infantylizm uczuciowy; 4. w sferze społecznej, np. zaburzenia w przystosowaniu się do środowiska, zaburzenia w kontaktach z innymi na tle seksualnym, zachowania przestępcze.
Bardzo często występującym zaburzeniem zachowania jest agresywność. Może przejawiać się ona w rożnych formach; 1. w używaniu przemocy fizycznej w stosunku do innych; 2. napastliwości słownej (groźby, przekleństwa, nadmierny krytycyzm); 3. w napastliwości pośredniej (złośliwe obmawianie, niszczenie cudzej własności); 4. w negatywizmie, czyli zachowaniach opozycyjnych, jak odmowa współpracy; 5. w podejrzliwości, czyli okazywaniu jawnej nieufności innym; 6. w poczuciu złości czy nawet nienawiści do innych osób, w reakcji na rzeczywiste, lecz częściej urojone krzywdy; 7. w drażliwości, irytacji objawiającej się gotowością do wyrażania negatywnych uczuć, w postaci porywczości, zrzędliwości, szorstkości czy grubiańskości, z błahych powodów.
W powstawaniu trudności wychowawczych odgrywają rolę sytuacje
zewnętrzne lub czynniki wewnątrzorganiczne, zakłócające sam proces rozwoju
dziecka oraz nieprawidłowe oddziaływania środowisk wychowawczych rodziny i
szkoły. Najczęstsze przyczyny zaburzeń w zachowaniu dziecka, pochodzące ze
środowiska rodzinnego to nieudolność wychowawcza rodziców, zaburzona struktura
rodziny (rozwód), psychospołeczna degradacja rodziców w postaci wykolejenia
moralnego, przestępcza recydywa czy alkoholizm.
Autor: Dawid Góral
BIBLIOGRAFIA:
B. Sawa, Jeżeli dziecko źle czyta i pisze, Warszawa 1987; J. Dobson, Uparte dziecko, Warszawa 1993