Trudności wychowawcze i sposoby ich pokonywania

 

Trudności wychowawcze manifestują się różnymi formami zachowań takimi jak: kłamstwo, lenistwo, ucieczki, kradzieże, wagarowanie, wybryki chuligańskie, niezdyscyplinowanie. Wychowanka, który swym zachowaniem stwarza kłopoty i trudności określa się mianem dziecka trudnego, zaniedbanego, zagrożonego albo niedostosowanego 

Każdy nauczyciel spotyka się z uczniami sprawiającymi trudności wychowa­wcze. Społeczność uczniowska złożona jest z osób bardziej lub mniej przygotowanych do wymagań stawianych im przez szkołę uczniowie mają różne zainteresowania i upodobania, zdolności i uzdolnienia. Poddawani są nie zawsze skutecznym oddziaływaniom wychowawczym ze strony rodziców oraz wpływom środowiska rówieśniczego. Zachowania uczniów sprzeniewierzające się określonym regułom postępowania obowiązującym w szkole i klasie, uchodzące za uciążliwe dla nauczycieli, klasy jako grupy społecznej, dla poszczególnych uczniów i samego ucznia trudnego stają się trudnościami wychowawczymi. Są widoczne, gdyż przeszkadzają w działalności pedagogicznej, dezorganizują grupę, pracę na lekcji, a w wielu przypadkach idą w parze ze zjawiskami niepowodzeń szkolnych.
Trudności wychowawcze manifestują się różnymi formami zachowań takimi jak: kłamstwo, lenistwo, ucieczki, kradzieże, wagarowanie, wybryki chuligańskie, niezdyscyplinowanie. Wychowanka, który swym zachowaniem stwarza kłopoty i trudności określa się mianem dziecka trudnego, zaniedbanego, zagrożonego albo niedostosowanego.
Dziecko takie nie jest akceptowane przez środowisko społeczne, w którym przebywa, niekiedy dochodzi do jawnego konfliktu pomiędzy dzieckiem a środowiskiem. Dziecko może być odrzucone przez dorosłych lub kolegów, może cierpieć na niedosyt uczuć, albo po prostu nie wie, jak sobie poradzić w życiu, czy też jak nawiązać przyjacielskie kontakty. W efekcie więc wycofuje się - jest bierne, bądź też staje się agresywne, złośliwe, niedostępne, zaczyna kłamać lub popada w konflikty z otoczeniem. Należy w porę wyjść z szeregiem zabiegów wychowawczych nastawionych na diagnostykę, terapię oraz profilaktykę pedagogiczną.
Warunkiem skuteczności wszelkich sposobów postępowania wychowawczego wymienia się na pierwszym miejscu postawę nauczyciela. Najbardziej pożądaną postawą nauczyciela z punktu widzenia wychowawczej skuteczności stosowanych w szkole form oddziaływań jest postawa demokratyczna. Polega ona na okazywaniu uczniom życzliwości i rozumienia, pozyskaniu sobie ich sympatii i zaufania. Nauczyciel o postawie demokratycznej umożliwia uczniom wspólne przedyskutowanie nurtujących· ich problemów, ułatwia im wykonywanie konkretnych zadań, nie wyłączając zadań społecznie użytecznych. Liczy się z celami i decyzjami klasy jako grupy społecznej, a także z psychospołecznymi potrzebami uczniów(potrzebą bezpieczeństwa, miłości, uznania i samorealizacji), udziela niezbędnych informacji i dba o należyty ich przepływ wewnątrz klasy Oprócz umiejętności bliskiego kontaktowania się z poszczególnymi uczniami i całą klasą­przywiązuje się dużą wagę do akceptowania i rozumienia dzieci przez nauczyciela oraz do jego autentyczności w zachowaniu. Akceptowanie ucznia przez nauczyciela oznacza uznawanie ich takimi, jakimi są naprawdę. Każdy uczeń jest indywidualnością z charakterystycznymi pragnieniami, potrzebami, zainteresowaniami, swoistym sposobem patrzenia na świat i ludzi, zaletami i wadami, radościami i smutkami. Nauczyciel więc powinien akceptować ucznia niezależnie od tego, jaki on jest: dobry czy zły, pilny czy leniwy, pełen ufności czy lęku, roztropny czy nierozważny. Akceptowanie niewiele znaczy bez rozumienia każdego z nich.
      Rozumienie pozostaje w ścisłym związku z empatią, czyli umiejętnością wczuwania się w strony i procesy psychiczne, na tworzeniu trafnych wyobrażeń na temat tego, co dzieje się w drugiej osobie. Nauczyciel powinien uważnie i cierpliwie umieć słuchać swoich uczniów. Powinien jednocześnie powstrzymywać się od wszelkich ocen i uwag krvtvcznvch pod ich adresem, ale jednocześnie powinien umieć stwierdzić pewne fakty związane z myślami i uczuciami ucznia.
Ważnym dopełnieniem umiejętności akceptowania i rozumienia uczniów przez nauczyciela jest jego autentyczność, czyli zgodność z samym sobą. Polega ona na szczerym, spontanicznym zachowaniu, na byciu sobą oraz na integracji uczuć i wypowiedzi z zachowaniem wobec uczniów. Uczniowie odczuwają, że za autentycznym zachowaniem nauczyciela kryje się człowiek godny zaufania, na którym można polegać oraz którego nie sposób nie akceptować i szanować . Takiemu nauczycielowi na pewno łatwiej będzie pokonywać trudności wychowawcze u uczniów, ponieważ będzie silniej oddziaływał na ich uczucia, emocje i postawy społeczne. Trudności wychowawcze przechodzą przez różne stadia rozwojowe, podlegają przekształceniom jakościowym i ilościowym. Należy ustalić określone działania w kierunku wykrycia i likwidacji już w początkowej fazie typowych trudności wychowawczych.

      Działania te można przedstawić następująco:

Zaobserwowanie u ucznia negatywnych zachowań.

Gromadzenie informacji o uczniu.

Określenie rodzaju trudności.

Podjęcie decyzji o postępowaniu terapeutyczno-wychowawczym.

Prowadzenie działań terapeutyczno- wychowawczych.

Zaobserwowanie u ucznia negatywnych zachowań

Za stan nie budzący niepokoju przyjmuje się zachowanie względnej równowagi pomiędzy jednostką a otoczeniem. Względność dotyczy nieznanych odchyleń od normy w zachowaniu, które mają charakter krótkotrwały, często incydentalny. Nie wywołują one ostrych konfliktów z otoczeniem i wygasają w sposób naturalny. W przypadku, gdy zaobserwowane odchylenia mają tendencję rozwojową, zachodzi potrzeba bezwzględnej interwencji otoczenia wychowawczego, wychowawczego w formie takich czynności i zabiegów diagnostycznych i terapeutycznych, które pozwolą zahamować dalszy ich rozwój. Wykrycie w porę stanu zagrożenia jest podstawowym warunkiem skuteczności dalszych zabiegów.

Gromadzenie informacji o uczniu

      Interwencję otoczenia wychowawczego można rozpocząć od zebrania faktów, które pozwolą wyodrębnić pewne powtarzające się reakcje i odszukać ich przyczyny. Dokonać można tego drogą obserwacji ucznia. Zaobserwowane fakty powinny być odnotowane w arkuszu obserwacyjnym. Arkusz obserwacji ma pomóc w uzyskaniu informacji o przeżyciach, dążeniach i skłonnościach ucznia sprawiającego trudności wychowawcze. Arkusz może obejmować: dane o uczniu, stan fizyczny ucznia, warunki socjalne, zainteresowania, uzdolnienia, uspołecznienie, oceny szkolne, zaobserwowane trudności wychowawcze .Dane o uczniu zbiera wychowawca nie tylko drogą obserwacji. Pomocne są również informacje uzyskane bezpośrednio od ucznia(wywiady, ankiety, pytania sondażowe),dzięki którym rozpoznanie jest bardziej pełne. Jednocześnie informacje uzyskane różną drogą mogą poświadczyć trafność sposobów rozpoznawania negatywnych zjawisk w zachowaniu się ucznia.

Określanie rodzaju trudności wychowawczych

      Zebrane w powyższy sposób informacje o uczniu mają dla wychowawcy podwójne znaczenie:

     W śród przyczyn wywołujących trudności wychowawcze można wyodrębnić źródło tkwiące w samym dziecku, w rodzinie, w środowisku rówieśniczym i w szkole. Przyczyny tkwiące w samym dziecku wynikają zazwyczaj z niedorozwoju intelektualnego, złego stanu zdrowia lub defektów fizycznych, nierównomierności rozwojowych, polegających m. in. na opóźnieniu analizy wzrokowej i słuchowej lub też obniżeniu wszystkich funkcji poznawczych. Przyczyny środowiskowe to najczęściej niewłaściwa atmosfera rodzinna, np. rodzina rozbita, powtórne małżeństwo matki lub ojca, śmierć lub choroba któregoś z członków rodziny, brak opieki ze strony domu lub nadmierna troskliwość, stawianie zbyt wysokich lub zbyt małych wymagań, czynniki demoralizujące. Również brak zrozumienia ze strony nauczyciela lub stosowanie niewłaściwych, jednostronnych metod oddziaływania pedagogicznego powoduje narastanie trudności wychowawczych. Poznanie głównego źródła przyczyn, które często mogą występować kompleksowo, jest konieczne dla podjęcia środków zaradczych. Określenie rodzaju trudności prowadzi do bardzo istotnego działania wychowawczego. Wychowawca musi ocenić, czy wykryte trudności może zlikwidować sam, czy konieczna będzie pomoc psychologa, który dysponuje odpowiednimi narzędziami, może dokonać właściwego rozpoznania i postawić trafną diagnozę. Ale i w tym przypadku wstępne dane dostarczone przez wychowawcę są konieczne dla głębszego poznania motywów i przyczyn leżących u podstaw określonych trudności wychowawczych.

Podjęcie decyzji o postępowaniu terapeutyczno - wychowawczym

      Pomijając przypadki, w których dalsze postępowanie wynikać będzie z orzeczenia psychologa, wychowawca musi zwrócić szczególną uwagę na tych uczniów względem, których sam podejmuje określoną działalność profilaktyczną. Z praktyki wynika, że tylko zabiegi traktowane kompleksowo dają oczekiwane rezultaty. Do najbardziej sprawdzonych zabiegów należy:

     Równie dobre rezultaty daje nawiązanie bliższego kontaktu z uczniem i ukazywanie mu w drodze indywidualnych rozmów szkodliwości jego postępowania. Wskazane jest też wykorzystywanie filmów, wycieczek do kształtowania pożądanych postaw.

      Bardzo dobre wyniki przynosi zbliżanie uczniów sprawiających trudności do uczniów pozytywnych przez odpowiedni przydział pracy w grupie oraz powierzanie im funkcji społecznych w grupie jako źródła doświadczeń w zakresie form i sposobów postępowania. Należy tez wykorzystać możliwości tkwiące w procesie dydaktycznym, zwłaszcza związane z analizą pojęć społeczno - moralnych. Trzeba również zwracać uwagę na rozwijanie poczucia odpowiedzialności za terminowe wykonanie i jakość pracy (w ramach wypełniania obowiązków uczniowskich), stale eksponować wartości mało dotąd cenionych uczniów i wykorzystywać ich zainteresowania i uzdolnienia w pracy z grupą. Celowe jest organizowanie skutecznej pomocy w grupach wyrównawczych w przypadku niepowodzeń szkolnych oraz organizowanie narad opiekuńczych z udziałem wychowawcy, pedagoga dyrektora szkoły, a w pewnych przypadkach nawet rodziców.

      W zależności od rodzaju trudności wychowawczych i stopnia ich zaawansowania, wychowawca dobiera odpowiednie działania profilaktyczne oraz ustala konieczność zabiegów. Prowadzenie działań terapeutyczno - wychowawczych Trudności wychowawcze to w większości zjawiska niewymierne, zmienne. Niektóre z nich mają przebieg wybitnie okresowy np. te, które wiążą się u młodzieży z okresem dojrzewania. Inne przybierają postać kilkurazowych zachowań. Równolegle z tymi zjawiskami występują i inne, których likwidacja wiąże się z długotrwałą pracą i szeregiem różnorodnych zabiegów. W każdym przypadku, jak wykazuje praktyka, wychowawca podejmując decyzję o postępowaniu terapeutyczno - wychowawczym rozpoczyna działania od wykazania rodzicom stwierdzonych nieprawidłowości w postępowaniu dziecka, lub błędów rodziców względem dzieci. Musi to iść w parze ze zmianą stosunku emocjonalnego wobec wychowanka stałym apelowaniem do jego ambicji. Skuteczność oddziaływania zależy od umiejętności obserwacji ucznia oraz odpowiedniego doboru metod. Ważne jest też, aby cały zespół wychowawców był świadom tego, jakie zabiegi zostały uznane za najbardziej skuteczne i starał się współpracować z osobą kierującą całością procesu resocjalizacji.

      Bardzo dużą rolę odgrywa ocena wysiłków ucznia i jego pozytywnych zachowań. Przy każdej nadarzającej się okazji, takiej jak narada klasowa, apel grupy wiekowej, zebranie organizacji szkolnej itp. należy dostrzegać nawet najdrobniejsze pozytywne zmiany w zachowaniu ucznia, udzielać pochwał, zachęcać do podjęcia nowych zadań, które mogłyby stać się źródłem właściwych postaw. Z reguły znacznie bardziej mobilizuje pochwała i zachęta niż kara. Oprócz tego uczeń musi odczuć, że wychowawca jest jego sprzymierzeńcem, gotowym do udzielania życzliwych rad i obiektywnych ocen. Biorąc pod uwagę fakt, że na jednostkę i jej osobowość najsilniejszy wpływ wywiera grupa, należy pamiętać, że zbiorowość uczniowska musi być również wykorzystana przy likwidacji trudności wychowawczych. Na terenie szkoły uczeń jest zespolony z gronem rówieśników klasy szkolnej i grupy wiekowej. Stopień wpływu grupy na jednostkę zależy od szeregu cech, wśród których jego liczebność, poziom inteligencji, rodzaj utrwalonej struktury, ogólna atmosfera odgrywa najważniejszą rolę· Przedmiotem działań wychowawcy musi być tworzenie silnych więzi emocjonalnych między członkami grupy i równocześnie kształtowanie takich cech zespołu, które umożliwiłyby efektywne oddziaływanie na jednostkę. Aby grupa uzyskała wpływ na ucznia, musi on czuć się potrzebny, widzieć w niej swoje miejsce i świadomie przestrzegać normy przez nią przyjęte.

      Zachodzi konieczność ścisłej współpracy wychowawcy z grupą i podejmowanie wspólnych decyzji odnośnie problemów wychowawczych. Okazją do tego są narady klasowe, wspólne spotkania, wycieczki i imprezy szkolne. Istotną potrzebą jest przyjęcie zasady, według której uczniom nie uświadamia się czynionych wokół nich zabiegów wychowawczych, by nie wywołać reakcji obronnej, utrudniającej zmianę utrwalonych nawyków. Procesy wychowawcze mogą i powinny zachodzić w sposób naturalny. W taki sposób powinno odbywać się uzgadnianie norm i ocen regulujących sposoby zachowania się uczniów określanie wymagań wobec jednostek. Istnieje bezsporna potrzeba poszukiwania i ustalania najskuteczniejszych metod możliwie wczesnego rozpoznania i likwidowania trudności wychowawczych po to, aby skutecznie zapobiec narastającemu zakłóceniu równowagi pomiędzy dzieckiem a jego otoczeniem społecznym.

      Każdy przypadek trudny jest do" wyleczenia", należy tylko każde dziecko traktować indywidualnie, poznać przyczyny trudności wychowawczych, łagodzić manifestacje złych zachowań, podjąć pierwsze kroki do likwidacji ich przyczyn. W skazanie dzieciom właściwego modelu postępowania, rozbudzanie zainteresowań, okazanie serca i zrozumienia, rozmowa z rodzicami o przezwyciężania trudności wychowawczych,- mogą być przyczynkami do drogi zmierzającej ku wyprostowaniu wypaczonej młodej osobowości, jakże podatnej na dobro i zło.

Terminem tym określa się najczęściej zaburzenia zachowania się dziecka. Są to nieprawidłowości w zachowaniu, przejawiające się w takich sposobach zachowania się dziecka, które są niezgodne z celem wychowania, a jednocześnie uporczywe i nie poddające się zwykłym oddziaływaniom wychowawczym. Pojęcie „trudności wychowawcze” jest zamiennie używane z takimi pojęciami, jak np. „nieprzystosowanie”, czy „niedostosowanie społeczne”. Dzieci sprawiające trudności wychowawcze mogą być, z jednej strony złośliwe, agresywne, lekceważące swoje obowiązki lub nieśmiałe, przewrażliwione, lękliwe, wycofujące się z kontaktów z innymi. Zachowania dzieci młodszych lub dorastających, które określa się jako zaburzone, pozostają w niezgodzie z powszechnie przyjętymi normami życia społecznego.

Najczęściej używany termin „trudności wychowawcze” obejmuje wszystkie rodzaje trudności dziecięcych, manifestujące się w jego zachowaniach odbiegających od normy.

O normie, w tych przypadkach, można mówić w dwojakim znaczeniu, tj. statystycznym i wartościującym. W znaczeniu statystycznym norma to: wartość przeciętna; zespół cech charakteryzujących większość jednostek danej populacji; zachowanie (lub poziom rozwoju) właściwe dla większości dzieci w danym wieku i środowisku. Natomiast norma w znaczeniu wartościującym to zespół właściwości psychicznych i zachowań zgodnych z ogólnie uznanymi normami społecznymi czy moralnymi. Pojęcia „norma” w znaczeniu wartościującym używa się najczęściej wówczas, gdy chodzi o charakterystykę dzieci, sprawiających swoim zachowaniem trudności w wychowaniu rodzicom czy nauczycielom. Stopień odchylenia zachowania dziecka od normy określa siłę jego zaburzenia lub wielkość trudności wychowawczych.

Dziecko może odbiegać swoim zachowaniem od rówieśników; 1. w sferze fizycznej, na skutek np. defektów narządów zmysłowych (głównie wzroku i słuchu), zaburzeń psychosomatycznych (epilepsja) czy chronicznych schorzeń somatycznych (cukrzyca, hemofilia); 2. w sferze umysłowej, np. zaburzenia mowy czy obniżony poziom sprawności intelektualnych; 3. w sferze emocjonalnej, np. infantylizm uczuciowy; 4. w sferze społecznej, np. zaburzenia w przystosowaniu się do środowiska, zaburzenia w kontaktach z innymi na tle seksualnym, zachowania przestępcze.

Bardzo często występującym zaburzeniem zachowania jest agresywność. Może przejawiać się ona w rożnych formach; 1. w używaniu przemocy fizycznej w stosunku do innych; 2. napastliwości słownej (groźby, przekleństwa, nadmierny krytycyzm); 3. w napastliwości pośredniej (złośliwe obmawianie, niszczenie cudzej własności); 4. w negatywizmie, czyli zachowaniach opozycyjnych, jak odmowa współpracy; 5. w podejrzliwości, czyli okazywaniu jawnej nieufności innym; 6. w poczuciu złości czy nawet nienawiści do innych osób, w reakcji na rzeczywiste, lecz częściej urojone krzywdy; 7. w drażliwości, irytacji objawiającej się gotowością do wyrażania negatywnych uczuć, w postaci porywczości, zrzędliwości, szorstkości czy grubiańskości, z błahych powodów.

W powstawaniu trudności wychowawczych odgrywają rolę sytuacje zewnętrzne lub czynniki wewnątrzorganiczne, zakłócające sam proces rozwoju dziecka oraz nieprawidłowe oddziaływania środowisk wychowawczych rodziny i szkoły. Najczęstsze przyczyny zaburzeń w zachowaniu dziecka, pochodzące ze środowiska rodzinnego to nieudolność wychowawcza rodziców, zaburzona struktura rodziny (rozwód), psychospołeczna degradacja rodziców w postaci wykolejenia moralnego, przestępcza recydywa czy alkoholizm.
Autor: Dawid Góral

BIBLIOGRAFIA:

B. Sawa, Jeżeli dziecko źle czyta i pisze, Warszawa 1987; J. Dobson, Uparte dziecko, Warszawa 1993