jako próba redukowania lęków dziecięcych
Chcąc mówić o lęku, powinniśmy najpierw zdefiniować dwa pojęcia, które często traktowane są zamiennie, a mianowicie – strachu i lęku.
Przez strach będziemy rozumieli zachowanie wrodzone, którego rola polega na jak najlepszym, skutecznym przystosowaniu do zmieniającego się i zagrażającego środowiska. Już niemowlę reaguje strachem na silny dźwięk czy ból, głośno uzewnętrzniając emocje. Później reakcje strachu rozszerzają się na inne, obojętne początkowo bodźce i sytuacje, także na słowa, jeśli towarzyszą bodźcom pierwotnym. Strach jest więc reakcją na czynniki zewnętrzne i bodziec wewnętrzny, jakim jest ból.
Lęk natomiast powstaje w momencie wyobrażenia sobie zagrożenia. Jest zatem procesem wewnętrznym, który ma na celu ochronę przed potencjalnym niebezpieczeństwem.
Ustalając ich wzajemne relacje, możemy uznać, że ze strachu wyrasta lęk.
Rozważając problematykę lęku u dzieci należy przede wszystkim podkreślić, że może on występować w formie stanu lękowego, określanego jako lęk realny, obiektywny, który stanowi specyficzny sposób reagowania dziecka w konkretnej, obiektywnej sytuacji zagrożenia wraz z towarzyszącymi przeżyciami psychicznymi i objawami fizjologicznymi mianowicie zmianom w psychice (niepokój, napięcie emocjonalne, skupienie uwagi i myśli na realnym zagrożeniu) towarzyszą zmiany fizjologiczne dotyczące głównie układów krążenia i oddechowego, m.in. przyspieszenie akcji serca, wzrost ciśnienia krwi, zmiany rytmu oddychania. Lęk taki jest wywołany przez dający się dokładnie określić obiekt lub wydarzenie, a dziecko rzeczywiście boi się tego obiektu czy wydarzenia, które wywołało to uczucie.
Ponadto u dzieci obserwujemy także elementy tzw. lęku subiektywnego, bezprzedmiotowego w postaci dyspozycji do reagowania stanami lęku w sytuacjach obiektywnie niegroźnych, przy czym dyspozycja ta może u dziecka przybierać na sile i częstości manifestowania się, prowadząc do utrwalenia się lęku jako cechy osobowościowej. Manifestuje się ona u dzieci ogólną lękliwością, zachowaniami takimi jak trudności do przystosowania, zwłaszcza do nowych sytuacji, nie podejmowanie trudniejszych zadań, unikanie obcych ludzi oraz koncentrowanie się na próbach i zajęciach, które redukowałyby lęk.
Stany lękowe i lękliwość jako tendencję osobowościową, obserwujemy u dzieci w różnym stopniu, zależnym od okresu rozwojowego, w jakim się aktualnie znajduje.
¨ U niemowląt, zwłaszcza starszych przeżywane są głównie stany lęku związane z hałasem, obcymi ludźmi oraz nieznanymi przedmiotami i miejscami.
W tym okresie życia stan lękowy jest krótkotrwały, chociaż dość gwałtowny, na ogół znika wraz z usunięciem przyczyny;
¨ W wieku poniemowlęcym mechanizmy stanu lękowego są już bardziej skomplikowane oraz obserwuje się tendencje do utrwalania się lęku. Najbardziej znaczące w tym okresie rozwojowym jest przeżywanie lęku związanego z opuszczeniem psychicznym (brak czułości) lub fizycznym ze strony najbliższych, które zna (szczególnie matki) – określanego jako lęk separacyjny. W tym okresie życia bardzo częste są lęki przed nieznanym: przed ciemnością, przed obcymi miejscami, przed niektórymi zwierzętami. Ponadto dziecko przeżywa lęk związany z percepcją intensywnych bodźców wizualnych tj. duże obrazy, obrazy w TV, itp. W tym okresie dziecko, gdy się lęka, trwa często w bezruchu lub się chowa, płacze lub krzyczy
¨ W okresie przedszkolnym uważa się na ogół, że występuje stosunkowo najwięcej reakcji mających charakter lękowy. W tym okresie bowiem dziecko staje się z jednej strony – zdolne do rozpoznawania niebezpieczeństwa, z drugiej zaś nie posiada zbyt dużo doświadczenia, które pozwalałoby mu na rozróżnianie przedmiotów i sytuacji, których nie należy się bać. Dzieci przedszkolne przeżywają lęk w zetknięciu z dość tajemniczymi dla nich zjawiskami przyrody, takimi jak szum wody, kołysanie drzew, cień, itp. Nasila się w wieku przedszkolnym przeżywanie lęku związanego z rozłąką z najbliższymi osobami oraz lęku ciemnych pomieszczeń utrudniających orientację w otoczeniu.
Reakcje lękowe tego okresu mogą przejawiać się zarówno przez fazy znieruchomienia jak i przez zachowanie ucieczkowe, towarzyszą im często zaburzenia czynnościowe przewodu pokarmowego, objawiające się bólami brzucha.
¨ W okresie szkolnym obserwuje się proces zmniejszania roli tych źródeł lęku, które mają charakter przedmiotów oraz konkretnych zjawisk fizycznych i przyrodniczych. Bardzo intensywnie natomiast wzrasta przeżywanie lęku związanego z różnorodnymi sytuacjami społecznymi oraz z interakcjami z dorosłymi i rówieśnikami w rodzinie i szkole. Z większym natężeniem występują w tym okresie lęki oparte na wyobrażeniach i fantazji, których podłożem są przeczytane książki, obejrzane filmy zawierające elementy fantastyki, sensacji czy horroru.
¨ Pod koniec okresu szkolnego i w okresie dorastania pojawiają się różnice pomiędzy dziewczętami i chłopcami dotyczące sytuacji wywołujących lęk oraz sposób przeżywania lęku. Dziewczęta częściej niż chłopcy przeżywają stany lęku, chłopcy zaś częściej cechują się lękliwością. Wiele osób wśród dorastającej młodzieży odczuwa lęk przed niepowodzeniem, wyśmianiem, utratą prestiżu, kompromitacją, dezaprobatą społeczną.
Współczesne dzieci panicznie zatem boją się złego czarownika, pogryzienia przez przygodnego psa czy potwora rodem z telewizji, który może dopaść i zabić, przed którym nie ma ucieczki. Ciemność, burza, bestie, duchy, sytuacje poniżenia i osamotnienia to tylko niektóre czynniki wywołujące u dzieci niepokój. Jeśli niepokój ten jest silnie doznawany, to zwykle prowadzi do zahamowania lub wzmożenia aktywności. Dzieci stają się bierne, apatyczne, „porażone” lękiem – lub też nadmiernie pobudzone, chaotyczne w działaniu, co również nie sprzyja rozwiązaniu trudnej sytuacji. Lęk niweczy próby skupienia się na czymś innym, a przez to obniża sprawność intelektualną. Dziecko jest skoncentrowane tylko na tych przykrych bodźcach, skutkiem czego mniej sprawnie działa, a w szkole uzyskuje gorsze wyniki w nauce. Lęki, jakie przeżywają dzieci często są dla nich koszmarem i mogą pozostawić trwały ślad, bliznę na osobowości.
Bajka terapeutyczna jako metoda obniżania poziomu lęku w psychoterapii jest zupełną nowością!
Bajki to najbliższe dziecku utwory, w którym świat realny miesza się z fantastycznym i razem tworzą zrozumiałą rzeczywistość. Dziecko zapoznaje się w nim z sytuacjami wzbudzającymi niepokój oraz znajduje cudowne rozwiązanie problemów. W świecie bajek może znaleźć przyjaciół, przeżyć wspaniałe przygody, a przede wszystkim pozbyć się lęku. W bajkowym świecie rządzą reguły dobra i ono zawsze zwycięża. Szczęśliwe zakończenie daje dziecku, które już na początku czuło się bohaterem albo uczestnikiem zdarzeń, przyjemne uczucie sukcesu.
Wszystkie bajki terapeutyczne mają pewne stałe elementy dotyczące; głównego tematu, głównego bohatera, innych postaci bajkowych oraz tła opowiadania. Przy wykorzystaniu tego stałego schematu realizowane są w bajkach założone cele (konkretyzowanie i racjonalizowanie lęku, zastępcze wzmacnianie poczucia własnej wartości, uczucie pozytywnego myślenia, kształtowanie pozytywnego nastroju emocjonalnego i odwrażliwianie).
1. Główny temat – bohater opowiadania przeżywa sytuacje emocjonalnie trudne, które wyzwalają lęk. Określony jest rodzaj doznawanych uczuć. W każdej bajce dominuje inna sytuacja wyzwalająca lęk, np. lęk przed separacją od matki, przed bólem, ciemnością, kompromitacją, utratą kontroli nad własnym ciałem, śmiercią czy amputacją;
2. Główny bohater – to dziecko lub zwierzątko, z którym mały pacjent mógłby się identyfikować. Radzi on sobie ze wszystkimi pojawiającymi się trudnymi sytuacjami przy pomocy innych postaci bajkowych, które pomagają mu zracjonalizować problem, ukierunkowywują jego aktywność i uczą adekwatnych sposobów zachowania. W efekcie bohater postrzega siebie pozytywnie i każda bajka kończy się skutecznym rozwiązaniem trudnej sytuacji, a tym samym uwalnia go od lęku. Główna postać zdobywa nowe umiejętności radzenia sobie w trudnej emocjonalnie sytuacji, ponieważ nie tylko zna sposoby postępowania, ale i potrafi pozytywnie myśleć o sytuacji uprzednio wzbudzającej wyłącznie lęk.
3. Inne wprowadzone postacie – pomagają zwerbalizować lęk, uczą skutecznych sposobów zachowań, umożliwiają głównemu bohaterowi osiągnięcie sukcesu, uczą pozytywnego myślenia w sytuacjach lękotwórczych w kategoriach: mogę, chcę, nie boję się, potrafię, poszukuję rozwiązań. Postacie te kierują nastrój emocjonalny pełen miłości, serdeczności i zrozumienia, stymulują głównego bohatera do mówienia o swoich problemach, do otwierania się;
4. Tło opowiadania – jest tak skonstruowane, by bajka rozgrywała się w miejscach znanych dziecku, np. szpital, ulica. Miejsca te są tak przedstawione, że wywołują u postaci bajkowych pogodny nastrój.
Fabuła takiego fantastycznego opowiadania dotyczy różnych sytuacji wzbudzających lęk. W opowiadaniu terapeutycznym stosuje się następujące sposoby oddziaływania na bajkowego bohatera: konkretyzację i racjonalizację doznawanych lęków, wzmacnianie poczucia własnej wartości, uczenie pozytywnego myślenia, powtarzanie i łączenie bodźców lękotwórczych z takimi, które wywołują pozytywną reakcję emocjonalną.
Dzięki bajce dziecko może w sposób zastępczy zaspokoić swoje potrzeby psychiczne – poczuć się kochane, akceptowane, bezpieczne. Bajka daje mu wsparcie, poczucie siły i nadzieję.
Istotnym mechanizmem powodującym obniżanie lęku u dziecka jest wzbudzanie niepokoju poprzez opis niebezpiecznej sytuacji, w jakiej bohater się znajduje, a jednocześnie i dziecko, rozpoznając ją, nie doznaje realnej szkody. Wówczas takie bodźce tracą zdolność wzbudzanie strachu, a później lęku, zwłaszcza że dzieci wielokrotnie proszą o czytanie tej samej bajeczki dzięki czemu zjawisko to utrwala się. Dlatego właśnie terapeuci stosują różne formy pracy z użyciem bajek.
Konkretyzacja lęku dokonuje się poprzez pokazanie dziecku, jakie osoby, przedmioty czy sytuacje go wywołują. Umożliwia to wypracowanie strategii pomocy bądź zapobiegania lękowi. Uświadomienie przyczyn i skutków wpływa na racjonalność działania i nieuleganie panice. Bajki terapeutyczne mają też na celu poszerzanie wiedzy dziecka o inne wzory, dotąd mu nie znane. W ten sposób może ono rozszerzyć swoje kompetencje w radzeniu sobie w nowej, trudnej sytuacji.
„Odwrażliwianie” poprzez bajki terapeutyczne dokonuje się przez oswojenie z osobami, przedmiotami czy sytuacjami wzbudzającymi lęk, tak że po jakimś czasie przestają te reakcje wywoływać.
Inna technika zastosowana w bajkach polega na kojarzeniu bodźców poznanych jako lękotwórcze z przyjemnymi emocjami, co w efekcie prowadzi do wyobrażania sobie bodźców uprzednio lękotwórczych – bez doznawania lęku.
Cechą charakterystyczną wszystkich bajek terapeutycznych jest to, że bohater bajkowy znajduje się w trudnej sytuacji i przeżywa lęk, a wprowadzone postacie i rozwój zdarzeń umożliwiają redukcję tego lęku – bohater uczy się różnych sposobów jego przezwyciężania, natomiast nabycie nowych kompetencji zmienia sytuację psychiczną i zachowanie bohatera. Taki schemat ma ułatwić dziecku „przeniesienie” doświadczeń bohatera i ich zasymilowanie. Bohater bajkowy wyposażony jest w cechy upodabniające go do małego czytelnika (zbliżony wiek, znalezienie się w podobnej sytuacji lękotwórczej).
Inną charakterystyczną cechą sposobu przedstawienia świata w bajkach terapeutycznych jest eksponowanie bodźców wyodrębnionych jako lękotwórcze i łączenie ich z bodźcami pozytywnymi tak, by ułatwić proces oswajania, wygaszania i przewarunkowywania lęku u dziecka.
Bajki terapeutyczne należy stosować, gdy dziecko jest w sytuacji lękotwórczej i doświadcza lęku. Ale nie tylko! Także wtedy, gdy objawia niepokój, bądź w celach profilaktycznych. Poprzez kontakt z taką bajką dziecko w sytuacji, gdy doświadcza lęku (np. jest hospitalizowane), otrzymuje wsparcie, uczy się pozytywnego myślenia o sytuacji, w której się znalazło, zastępczo zaspokaja potrzeby, jak również uświadamia sobie własne uczucia, ich objawy i przyczyny.
Bajka, która dotyczy problemów odczuwanych przez dziecko, pomaga uporać się z przeżytym doświadczeniem, z zalegającymi emocjami, pozwalają nadać im odpowiednie znaczenie. Umożliwiając powtórne przeżycie sytuacji lękowej, pomaga usunąć lęk, lub przynajmniej go obniżyć. W profilaktyce bajki te oswajają z potencjalnym zagrożeniem, przygotowują do racjonalnego, pozytywnego myślenia i działania. Poza tym bajki sprzyjają rozwojowi osobistemu w aspekcie tzw. inteligencji emocjonalnej.
Przedstawienie stanów emocjonalnych bohatera, zarówno tych pozytywnych, jak i negatywnych, sprzyja rozwojowi empatii, rozumieniu siebie i innych, ułatwia komunikację, skłania do niesienia pomocy.
Bajka terapeutyczna może ułatwić obniżenie poziomu lęku poprzez dostarczenie odpowiedniej wiedzy o osobach, przedmiotach, zdarzeniach wywołujących lęk oraz umożliwiać racjonalizację lęku poprzez informację, jak należy postępować w sytuacji go wywołującej.
Redukcja lęku dokonać się może przede wszystkim dzięki mechanizmom naśladowania i modelowaniu wzorca, jakim jest bohater bajkowy. Dzięki temu procesowi dziecko może otrzymać zastępcze wzmocnienie poczucia własnej wartości, utrwalić skuteczne sposoby działania, myśleć pozytywnie.
W świetle powyższych rozważań stwierdzić można, że bajki terapeutyczne są szczególnie dobrą metodą zmniejszania bądź usuwania lęku i wzbogacania osobowości dziecka – co potwierdziły również badania dzieci hospitalizowanych, wobec których je stosowano.
autor: Dawid Góral
1. Molicka Maria, Bajki terapeutyczne, Poznań 1999;
2. Ranchburg Jenö, Lęk, gniew, agresja, Warszawa 1993, WSiP;
3. Shaw Mary Ann, Dziecięce lęki, Poznań 1999, wyd. Moderski i S-ka;
4. Lęk. Różnorodność przeżywania, red. W. Tłokiński, Warszawa 1993